ويترا، هنر نقاشي روي شيشه

ویترای از هنرهای بسیار قدیمی اروپاست و اولین نمونه کشف شده آن در منطقه آپولیا (Apulia ) در جنوب ایتالیای امروزی به دوران هلنی در اواخر قرن سوم میلادی است. در کاوش های بعدی تعدادی مدالیون با ویترای در کاتاکومب ها (دخمه های اجساد) در ایتالیا پیدا شده که متعلق به قرن سوم و چهارم بعد از میلاد است. هنر شیشه گری ساسانی تاثیر زیادی بر ساخته های هنرمندان داشته و آثار گرانبهایی از این دست در موزه های جهان وجود دارد. هجوم قبائل وحشی در طول قرن های چهارم و پنجم میلادی به روم سبب شد تا دوران عظمت امپراطوری و شکوه فرهنگی آن رو به زوال گذارد و این امر سبب مهاجرت اقوام ژرمن به مناطق دیگر روم، از جمله آلمان، فرانسه، بریتانیا و اسپانیای امروز شد. لیکن امپراطوری روم شرقی تحت نام بیزانس تا سقوط قسطنطنیه در سال 1453 م. مرکز رومی و یونانی باقی ماند.

روش چسپاندن ورقه های نازک فلزی (فویل) نقاشی شده به پشت شیشه، در اروپا و در قرون 13-12 میلادی متداول شد و یکی از زیباترین نقاشیها، ویترای نمازخانه سنت استفان در کلیسای وست مینستر لندن است که متاسفانه بسیاری از این پنجره ها تخریب شد. دوران باشکوه شیشه سازی در اروپا قرن پانزدهم میلادی است که تقاضای زیادی برای ساخت اشیائ تزئینی وجود داشت و شهر ونیز در این هنر سر آمد تمام اروپا و حوزه شرقی دریای مدیترانه شد و همچنین به سبب به وجود آمدن شبکه تجاری وسیع در این زمان بین این شهر و بازار های خاور نزدیک به کشورهای حوزه دریای سیاه و اروپای غربی شد و نمونه های زیبای شیشه ونیز به سراسر دنیا صادر شد.

اختراع دستگاه چاپ در سال 1450 ميلادي توسط گوتنبرگ آلمانی استفاده از طرح های چاپی در ویترای را برای هنرمندان آلمانی و دیگر نقاط اروپا پدید آورد. به تدریج این شیوه نقاشی به صورت مستقل برای تهیه تابلوهای مذهبی نیز به کار گرفته شد. هزاران کلیسا و نمازخانه آلمان اطریش، رومانی، چکسلواکی، اسپانیا، پرتقال و ایتالیا همیشه خواهان مقدار زیادی ویترای بودند. بزرگترین هنرمندان سال های1600م در اروپا هانس جاکوب اسپرونگلی و کرستیوف مورد بودند که کارهایشان را امضا می کردند. در سال های بعد ویترای رنگین تر شد و تحت تاثیر باروک و روکوکو قرار گرفت و از آئینه برای دورگیری نقاشی ها استفاده می کردند و فاصله بین آینه و شیشه را با نوارهای قلع فشرده پر می کردند. در قرن 17م این هنر به کشور فرانسه برده شد و مورد توجه قرار گرفت. این هنر را در فرانسه  Fixes sous verre یا تثبیت شده روی شیشه می نامیدند. و چون این اشیائ تزئینی را در پاریس یک فروشنده آثار هنری به نام "ژان باپتسیت گلومی" به فروش می رساند به شیشه به سبک گلومی معرفی گشت.

در سال 1800 م که در انگلستان سبک ریجنسی(Regency)  متداول بود ساخت آینه های چهارگوش که حاشیه آنها با شیشه های نقاشی شده تزئین می شد رواج یافت. بعدها نمونه هایی از ویترای به آمریکا برده شد و آنان سمبل های ملّی خود مثل عقاب و خوشه گندم را بر پشت شیشه اجرا کردند.  

پس از وقوع انقلاب کبیر فرانسه در سال 1789م و جنگهای ناپلئون بناپارت در اروپا صادرات ویتراي دچار رکود شد. در قرن 19م سفارشاتی از بازارهای آمریکا برای ساخت این آثار به اروپا می رسید و امروزه هم هنرمندانی در سراسر جهان به این هنر می پردازند. لیکن ویتراي هرگز به محبوبیت قبل از قرن 19م نرسیده و دوران شکوه و اعتلای آن به تدریج رو به افول است. 

ورود ویترای  به ایران: تاریخ دقیق ورود این نوع نقاشی به ایران هنوز مشخص نشده نیست، لیکن به احتمال زیاد ویترای  از کشور آلمان وارد ایران شده است. روایات پذیرفتنی حاکی از آن است که این شیوه نقاشی از طریق بندر ونیز به سراسر دنیا صادرشده و از این طریق به بنادر جنوبی ایران رسیده و مورد توجه مردم قرار گرفته است. این شیوه نقاشی بر پشت شیشه تخت اجرا می شود. در زمان صفویه این نوع شیشه در اصفهان و در شیراز تهیه می شده است. لیکن به دلیل فقدان نمونه های ویترای  دوره صفوی تاکید بر تولید این نوع نقاشی در آن دوران میسر نیست. در قرن دهم هجری (16م) با تاسیس سلسله صفوی دوران طلایی هنر ایران آغاز شد. لیکن از آن دوران آثار چندانی در دست نیست. پس از صفویه و در دوران افشاریه ترقی خاصی در هنرها مشاهده نمی شود. با تاسیس سلسله زندیه و آغاز حکومت کریم خان زند بنیان گذاری کارگاه های بزرگ صنعتی از قبیل کارگاه های شیشه گری شیراز بنا نهاده شد، محصول شیشه این کارخانه کاملا سفید نبود لیکن هنرمندان این دوره در تهیه شیشه های رنگی متبعر بودند. ظروف شیشه ای به رنگ آبی تند، سبز تیره، زرد و خرمایی ساخته می شد و با ظرافت تزئین می گردید. دوران افول سیاسی ایران در زمان قاجار، سبب شد که ایرانیان برای احیای صنعت کشور و ایجاد کارگاه های مختلف و آموختن بلورسازی به مسکو و سن پرزبورگ بروند. و قائم مقام فراهانی و امیرکبیر نقش بسیاری در تاسیس کارخانه های جدید داشتند. یکی از محصولات این کارخانه ها در اصفهان، تهران و قم ساخت شیشه های تخت بود که برای ویترای استفاده می شد. روش ساخت شیشه های تخت، سنتی و با دست و دارای کیفیت مطلوب نبوده است. تا آنکه در سال 1318 ه.ش در زمان پهلوی اول سلطنت شیشه های تخت با روش کششی در کارخانه شیشه ایران آغاز شد. ویترای در دوران زندیه به شهرهای جنوبی ایران رسیده و با مکتب گل و مرغ خانه های اعیانی را تزئین می نموده است و آنها را درگچ سقف ها و دیوارها همراه با قطعات آینه به کار می بردند. از نقاشان به نام پشت شیشه در آن دروه، آقا صادق شیرازی شاگرد علی اشرف، نقاش معروف قرن 12 هجري بوده است.

با شروع دوره فتحعلیشاه شیوه نقاشی صورت یا شبیه کشی بین نقاشان درباری و شبیه کش رواج می یابد و در این دوره ویترای به شکل مستقل اجرا می شود. به طور کلی در دوران قاجار این هنر بین مردم محبوبیت یافته و نقاشان زیادی به این هنر پرداختند.

ویترای  را از نظر مضمون و محتوا به دو دسته می توان تقسیم کرد:

1- نقاشی های مذهبی که شامل خط، خط نقاشی و شمایل نگاری است.

2- نقاشی های تزئینی مرکب از گل و مرغ، تصویر نگاری و دورنما است.

علاوه بر موارد بالا نقاشیهای پشت شیشه با محتوای تقلیدی از نقاشی های خیالی سازی (قهوه خانه ای) را هم باید نام برد که تاریخ پیدایش آنها به حدود دهه چهل هجري خورشيدي باز می گردد و تا به امروز ادامه دارد. در برخی از تابلو های ویترای از موارد و مصالحی به غیر از رنگ برای تزئین استفاده شده است مانند نخ ابریشم، که برای لباس اولیاء و ضحیه بانوان اهل بیت مورد استفاده قرار مي گرفته است. استفاده از کاغذ های براق طلایی و نقره ای که لفاف شکلاتهای سوغات فرنگ بوده اند در ویترای  ایرانی به سالها پیش از رواج کلدژ توسط پیکاسو (1912 ميلادي) باز می گردد.

برای حفظ نقاشی از آسیب حشرات اغلب پشت تابلو را با یک ورقه جلی و یا کاغذ تنباکو پوشانده این جلی ها در ایران نایاب بوده و نقاشان آنها را از فروشندگان خرما تهیه می کردند.

ویترای  در گذر ایام از انحصار نقش گل و مرغ بیرون می آید و هنرمندان به خلق آثاری همانند چشم نور از پل رودخانه و نمای بیرونی بناهایی چون کلیساهای فرنگ پرداختند که عمده این آثار در اصفهان تولید می شده است.