واحد پول ایران از کجا آمده است؟

واحد پول ايران بر مبنای «دينار» بنا شده است. دينار، واحد قديمی پول روم و بعد امپراتوری روم شرقی بود و «ديناريوس» خوانده می‌شد. يک ديناريوس روم شرقی برابر با يک سکه نقره بود که وزنش در مواقع مختلف فرق می‌کرد. اين واحد پول بعد از فتح اراضی روم شرقی به دست مسلمانان، از طرف آنها به عنوان نام واحد پول انتخاب شد و تبديل به ديناری شد که امروزه در کشورهای عربی از آن استفاده می‌شود. به همين ترتيب، سلطنت‌ها و حکومت‌های ايرانی هم از دينار استفاده می‌کردند. اما به تدريج، در نتيجه تورم و بی‌ارزش شدن پول، احتياج به واحدهای پولی بزرگتر پيش اومد. اين واحدها همه بر مبنای دينار بنا شده بودند.

اولين واحد پولی، سکه صد ديناری (صنار) بود که توسط سلطان محمود غزنوی ضرب شد و «محمودی» ناميده شد. در همان زمان، شاهان سامانی ماورالنهر، سکه‌های نقره پنجاه ديناری ضرب کردند که به آن «شاهی» می‌گفتند. در حقيقت، يک شاهی، نصف يک محمودی يا به عبارت ديگر، يک محمودی، دو شاهی بود. تا مدتی  سکه‌های نقره، شاهی و محمودی مورد استفاده بودند. و واحدهای ديگری مثل «قران» (هزار دينار) و تومان (10000) دينار، فقط واحد محاسبه بودند و عملاً هيچ سکه‌ای به نام قران يا تومان ضرب نمی‌شد. (کلمه تومان از لفظ مغولی تومان به معنی ده هزار است. به عنوان نمونه به فرمانده ده هزار نفر «تومان باشی» می‌گفتند).

در دوره صفوی، شاه عباس شروع به ضرب سکه‌ای به ارزش 200 دينار يا دو محمودی کرد. اين سکه به «عباسی» معروف شد و بسيار مورد استفاده قرار گرفت. در همين زمان، به علت رابطه پرتغال با ایران، سکه‌های پرتغالی در ايران رايج شد. اين سکه‌ها «رئال» نام داشتند ( که هنوز هم واحد پول بعضی از مستعمرات سابق پرتغال، مثل برزيل، رئال است). اين واحد پول، بر مبنای وزنش، مطابق 1175 دينار گرفته شد و در ايران به اين اندازه خريده می‌شد.

سکه رئال پرتغال، در ايران به عنوان ريال رواج پيدا کرد. به این ترتیب دولت ايران  دست به ضرب سکه‌های ريال زد که برای مبالغ بالا به کار می‌رفت. در اواخر قرن هجدهم ميلادی، نادرشاه افشار هم نوعی سکه به ارزش 500 دينار ضرب کرد که به اسم خودش «نادری» خوانده می‌شد، اما خيلی زود در فرهنگ عام به جای لفظ نادری، استفاده از لفظ «ده شاهی» (شاهی= پنجاه دينار: 500 دينار= ده شاهی) رواج پیدا کرد.

در طول سلطنت قاجار، سکه‌های مورد استفاده در ايران، شاهی، صنار، عباسی، و ده شاهی بودند، و در اواخر دوره قاجار، سکه‌های هزار ديناری و دوهزار ديناری هم ضرب شدند (يک قرانی و «دوزاری»).  در ابتدای سلطنت پهلوی برای یک دست شدن واحد پول ایران، سکه‌های ريال به جای 1175 دينار به مبلغ 1000دينار (مطابق قران) کاهش داده شدند و واحد پول «ريال» نام گرفت. در همان دوران پهلوی، بعد از تورم‌های اقتصادی متعدد و رواج پول کاغذی، اسکناس‌های پنج ريالی و ده ريالی (يک تومانی) چاپ شدند.

تومان به عنوان واژه‌اي كه امروز كاربردي بيشتر از ريال، واحد پول رسمي دارد، از واژه تركي به معناي ده‌هزار وارد زبان فارسي شده است. تومان تا پيش از 1310 واحد پولي معادل با 10000 دينار بوده است. پيش از آن، حد فاصل سال‌هاي 1798 تا 1825 ميلادي تومان واحدي معادل 8 ريال بوده است كه هر ريال خود معادل 1250 دينار مي‌بود. در اين دوران، يك قران، واحدي برابر 1000 دينار يا يك دهم تومان بود. اما پس از سال 1932 ميلادي، 1310 هجري شمسي هر تومان با 10 ريال معادل شد و از آن پس تومان، عملاً واحد پول غير رسمي در زندگي روزمره ايرانيان شد.