شهر زیرزمینی (اویی) که در زیر بافت شهر نوش آباد، با دست حفر و ایجاد شده است، چندین هزار متر وسعت دارد. فضاهای متعددی از جمله اطاقT راهرو، چاه و کانال برای در امان ماندن از دست اشرار، در عمق 4متری تا 18متری زمین کنده شده است. این معماری بی نظیر با این شکل ساختاری، در جهان منحصر به فرد بوده و با توجه به آثار به دست آمده در کاوش های باستان شناسی، قدمت آن به قبل از اسلام بر می گردد که در دوره های مختلف تاریخی کاربرد نظامی و دفاعی  داشته است. از این مجموعه، به لحاظ سیستم دفاعی و پناهگاهی اش، تا سال 1381 هیچ اطلاعات مستندی در دست نبود و به دخمه های اسرارآمیز شهرت داشت.

راه های ورود به داخل این مجموعه، از طرق مختلف و به شکل مخفی در منازل یا داخل قلعه خشتی در مجاور شهر و یا محل های پرجمعیت و داخل کانال های و پایاب هایی است که از زیر خانه ها و برای گذر آب قنوات ایجاد شده، همچنین از طریق چاه های موجود در مساجد، باغ ها و بازارها و هر جایی که در زمان حمله دشمن امکان دسترسی سریع و فرار ساکنین را فراهم نماید، امکان دسترسی به این مجموعه، ایجاد شده است. در مطبخ بعضی منازل قدیمی، چاهی برای ورود به این فضاها تعبیه شده که دهانه چاه را با تنور به طور ماهرانه ای پوشانده اند. در طول مسیر شهر زیرزمینی، اطاق هایی به ابعاد مختلف برای اسکان موقت حفاری شده است.

در بدنه اطاق ها تعدادی طاقچه تعبیه شده است و هر اطاق 180سانتی متر ارتفاع دارد. افراد داخل «اویی» برای استراحت و در امان ماندن از دست دشمن، تمهیدات زیادی را به کار بسته اند، تا حتی در عمق 18متری زیرزمین هم مورد حمله دشمنان قرار نگیرند. اطاق ها به شکل تو در تو و با راهروهای زاویه دار ساخته شده که دید مستقیم را با فضای بعدی از بین می برد. در 20سانتی متری زیر سقف و به فاصله 1متر در تمام بدنه اطاق ها حفره هایی برای قرار دادن چراغ های پیه سوز، جهت تأمین روشنایی فضاها تعبیه گردیده است. چندین پیه سوز به دست آمده با قدمت 700سال، حاکی از قدمت دیرینه این شهر زیرزمینی است.

در زیر سقف راهروها و اتاق ها، آثار لبه تیز کلنگ ها به خوبی مشاهده می شود. با توجه به سختی زمین منطقه، این امر مفروض است که لبه وسایل مورد استفاده برای حفاری این شهر، از جنس الماس بوده باشد. در بدنه دیوار اطاق ها و بعضی از راهروها چاهک هایی به ارتفاع 3 تا 5 متر مشاهده می شود که به سختی می توان وارد آن شد. این چاهکها راه ارتباطی به طبقات بعدی هستند. در دهانه هر چاهک تعدادی قلوه سنگ و یک تحته سنگ به اندازه دریچه چاهک قابل قرار دارد که در مواقع احساس خطر یا ورود هوای آلوده یا دود در طبقات، با تخته سنگ دریچه را مسدود و یا اگر دشمن قصد ورود به فضاها را داشته با سنگها که حکم وسایل و ابزار دفاعی را می کرده بر سر مهاجمین می کوبیدند.

راه های ورودی به طبقات بعدی طوری حفاری شده که هر کس قصد ورود به فضاها را دارد، ناگزیر باید از پایین به بالا حرکت کند که قدرت دفاعی افراد مهاجم را به صفر می رساند و این ساختار دفاعی به گونه ای است که تسلط کافی را برای  مقابله با دشمن  فراهم می کند. هر فضا شامل چندین اطاق و راهرو و دستشویی می باشد.همچنین در وسط راهروی اصلی، درست در قسمت پیچ راهرو، سکویی تعبیه شده که محل نشستن نگهبان می باشد. کار نگهبان کنترل ورود و خروج افراد و اعلام خطر و شناسایی دشمن می باشد.

زمانی که نگهبان در محل خود قرار دارد، افراد داخل مجموعه با خاطری آسوده به استراحت می پردازند. تا اینکه خطری از سوی نگهبان اعلام شود. که از طریق چاهک مخفی تعبیه شده در انتهای راهرو،افراد به طبقات بعدی فرار می کنند. برای معطل نگه داشتن دشمن و ایجاد ترس و وحشت بر دل دشمنان تله های فیزیکی زیادی بر سر راهشان ایجاد کرده بودند، از جمله اینکه در وسط اطاق ها، چاه های بسیار عمیقی وجود دارد که با تخته سنگی  که در وسط آن دستک هایی قرار دارد و روی آن را با خاک می پوشاندند  و به لحاظ تاریک بودن فضا و عدم دید کافی با قرار گرقتن دشمن روی تخته سنگ، سنگ دوران شده و دشمن را به قعر چاه می فرستاد. یا اینکه راه های گریز زیادی را به صورت پیچ در پیچ ایجاد کرده که به محض ورود به آن وارد فضاهای تو در تو شده و دور خود دور زده دیگر مسیر اصلی به لحاظ همشکل بودن راهروها قابل تشخیص نمی باشد و دشمن سرگردان می شده است.

با توجه به تو در تو بودن فضاها هیچگونه مشکل تنفسی احساس نمی شود و این یکی از شگفتی های داخل این مجموعه زیرزمینی است. افراد تا زمانی داخل اویی ها می ماندند که از برقراری امنیت درون شهر، اطمینان حاصل می کردند. هوای داخل اویی، از طریق چاهایی که به صورت غیرمستقیم به سطح زمین مرتبط است تأمین می شود.

خمره ایی که هم از داخل هم از بیرون لعاب داده شده و به صورت گلهای برجسته و منقوش می باشد در داخل فضاها کشف شده که برای نگهداری روغن چراغ و یا آذوقه استفاده می شده است. آب مصرفی و شرب ساکنین شهر زیرزمینی، توسط راه های مخفی ای که به پایاب های مرتبط به قنات ها بوده و از زیر زمین می گذرد تأمین می شده است. این فضاها نه تنها در سطح زیرین شهر، گسترده شده بلکه تا بیرون حصار شهر و حتی شهر تاریخی و تالار نیاسر ادامه دارد. راه های مختلف دیگری به بیرون شهر نوش آباد از زیر زمین مشاهده شده که به چاه های داخل قلاع اطراف شهر مرتبط می باشد.

منبع :خبرگزاری میراث فرهنگی