مدارس علميه قديم شهر مشهد
مدارس علميه قديم شهر مشهد
مدرسه دودر: از ابنية دوره شاهرخ تيموري و در غرب بازار بزرگ واقع شده و جزء قديميترين مدارس مشهد است. كه توسط يكي از امراي حكومت شاهرخ گوركاني در سال 843هـ.ق بنا شده، و در سال 1088هـ.ق اين مدرسه به امر شاه سليمان صفوي مرمت گرديده است. وجه تسميه آن به دليل دارا بودن دو درب ورودي و خروجي به بازار زنجير و محلات قديميشهر بوده كه به نام مدرسة دو درب معروف شده است. اين مدرسه داراي صحن مربع با چهار ايوان در چهار ضلع و دو گنبد در زاوية غربي و جنوبي ميباشد. در زير گنبد زاوية جنوبي قبر باني و مؤسس مدرسه قرار دارد و در اطراف آن كتيبهاي نوشته شده، مدرسه داراي گچبري و كاشيكاري و خطوط و نقوش ممتاز است. عمارت آن دو طبقه و ايوانها به يكديگر مرتبط هستند.
مدرسه پريزاد: اين مدرسة كوچك در ضلع شرقي بازار بزرگ و روبهروي مدرسه دودر واقع شده، و جزء قديميترين مدارس موجود در مشهد است. سازنده و واقف آن پريزاد خانم نديمه يا يكي از كنيزان گوهرشادآغا ـ همسر شاهرخ گوركاني و باني مسجد معروف گوهرشاد ـ در سال 821 هـ.ق اين مدرسه را بنا نهاده است. در سال 1091هـ.ق اين مدرسه توسط نجفقليخان، بيگلربيگي قندهار مرمت شد. در حال حاضر درون مجموعة ساختمانها و بيوتات حرم مطهر و جنب كفشداري رواق بزرگ دارالولايه، روبهروي مدرسة دودر واقع شده است.
مدرسه بالاسر: اين مدرسه در حاشيه شرقي بازار بزرگ، پشت به حرم مطهر و نزديك مدرسه پريزاد قرار گرفته است. تاريخ بنا و واقف اوّليه مدرسه دقيق معلوم نيست ولي در زمان شاه سليمان صفوي به دستور ميرزامحمّد وزير خراساني تعمير گرديده است. اين مدرسه همزمان با دو مدرسه پريزاد و دودر، در دوره حكومت شاهرخ يا يكي ديگر از شاهزادگان گوركاني بنا شده است. فريزر سياح انگليسي باني آن را يكي از شاهزادگان ازبك از نوادگان تيمور ميداند. اين مدرسه چون در قسمت بالاسر مرقد حضرت رضا«ع» قرار داشته به مدرسة بالاسر ناميده شده كه در ساخت و سازهاي بعدي حرم مطهر، تخريب شده است.
مدرسه نواب: اين مدرسه كه به نام سازندهاش مدرسه صالحيه نام دارد، از حيث بنا و آبادي، بهترين مدرسه علميه مشهد و در حاشيه شمالي خيابان نادري (بالاخيابان) واقع شده، و در سال 1086هـ.ق، عهد شاه سليمان صفوي توسط ميرزا صالح نقيب رضوي از نوادگان شاه عباس كبير، بنا گرديده است.
صحن آن مستطيلي وسيع و عمارت آن به سبك بناهاي دو ايواني است. در چهار ضلع، عمارت دو طبقه مشتمل بر اتاقهاي مستقل داراي ايوان (غرفههايي با طاق نعلي) و در وسط دو ضلع شمالي و جنوبي، دو ايوان مرتفع و بزرگ قرار دارد. اين بنا بعد از پيروزي انقلاب اسلامي نوسازي شد و اكنون جزء مدارس علميه فعّال شهر مشهد ميباشد.
مدرسه ميرزاجعفر: اين مدرسه در ضلع شمالي صحن كهنه نزديك زاويه شمال شرقي واقع شده، كه در سال 1059هـ.ق توسط مرحوم ميرزاجعفر بازرگان خراسان مقيم هند بنا شده است. ميرزاجعفر در هندوستان نوكر شخصي هندي شده بود،پس از مرگ اربابش كه بسيار ثروتمند بود، اموال ارباب را ضبط كرده و به حرّاج ميگذارند، در بين اموال حرّاجي يك صندوقچه كه داراي نفايس بسياري بود، به ميرزاجعفر ميرسد. به هنگام بازگشت به ايران، حكمران آن ولايت هند به ميرزا جعفر ميگويد بايد همانطور كه تهي به هند آمدي از هند هم بازگردي كه با جواب قانعكننده ميرزاجعفر مبني بر اينكه بايد بيست سال عمر عزيز خود را كه در اين شهر صرف نمودهام برگردانيد، مواجه شده و آن مال را به ميرزاجعفر ميدهد. البتّه عمر ميرزاجعفر وفا نميكند كه به وطن بازگردد اما قسمتي از اموال خود را خيرات نمود و اين مدرسه از وجوهي كه به مشهد فرستاده بنا گرديده است. اين مدرسه در حال حاضر جزء مجموعة دانشگاه علوم اسلامي رضوي ميباشد.
مدرسه بهزاديه (مدرسة حاج حسين): اين مدرسه در حاشيه شمالي بالاخيابان، نزديك مدرسه نواب قرار گرفته و داراي صحن كوچك مستطيل و عمارت دو طبقه است. اين مدرسه در سال 1085هـ.ق، در دوره سلطنت شاه سليمان صفوي، به دستور ملك بهزادخان بنا شد، امّا در طرح توسعة فلكه حضرت در سال 1354هـ.ش به كل تخريب شد.
مدرسه عباسقليخان: اين مدرسه در حاشية جنوبي خيابان صفوي جنب كوچه عباسقليخان واقع شده كه در سال 1077هـ.ق در عهد شاه سليمان صفوي توسط مرحوم عباسقليخان بيگلربيگي (رئيس شهرباني) مشهد بنا شده است. اين مدرسه از مدارس بزرگ و مهم حوزه علميه مشهد است. صحن وسيع مدرسه، داراي دو طبقه عمارت در چهار ضلع ميباشد. اين مدرسه داراي موقوفات مزروعي بيشماري بوده و املاك موقوفه آن از خارج دروازة شرقي مشهد تا شهر هرات امتداد داشته امّا اكنون از آن موقوفات كه حدود هشتاد رقبه زمين مزروعي بوده، فقط مزرعة چاهنو متصل به حصار سابق شهر مشهد و مزرعة ياقوتي واقع در يك فرسنگي شمال تربت جام باقي مانده است.
مدرسه ابدالخان: در شمال خيابان نواب صفوي در حاشيه شرقي كوچه شور و نزديك مقبره پير پالاندوز قرار گرفته، تاريخ دقيق بناي آن معلوم نيست امّا در سال 1297هـ.ق تعمير يافته است. باني مدرسه ابدالخان يكي از خوانين عبدلآباد تربتجام بوده كه مدرسه مذكور را براي تحصيل طلاّب علوم ديني بناء كرده، لذا مدرسه به نام وي مشهور شده است. به آن عبدالخان هم گفته ميشود. در مجمعالتواريخ از آن به نام عبدا...خان نام برده شده، فريزر سياح انگليسي به نام عبدلخان ياد كرده و صنيعالدوله در مطلعالشمس نام آن را ابدالخان نوشته است. وضع بناي مدرسه، سخت نابسمان و اطاقهاي طبقه پايين آن تاريكتر و محقرتر از مدارس ديگر مشهد بوده است. با اين حال در طرح توسعة فلكه حضرت در سال 1354 تخريب شده و اثري از آن باقي نيست.
مدرسه باقريه (ملاّ محمّدباقر): اين مدرسه در سال 1083هـ.ق در دوره شاه سليمان صفوي در حاشيه خيابان نادري (بست بالا) و با اجازه ملاّ محمّدباقر مجتهد سبزواري بنا شد و به نام مدرسة باقريه معروف گرديد. توليت مدرسه در اختيار اولاد محقق سبزواري بود كه در اصفهان سكونت داشتند و نماينده آنها در مشهد، مدرسه را اداره ميكرد. اين مدرسه در طرح توسعة فلكه در سال 1354هـ.ش تخريب شد.
مدرسه خيراتخان: اين مدرسه در حاشيه شمالي پايين خيابان قرار گرفته و از بناهاي دوره شاه عباس دوم است. باني اين مدرسه، خيراتخان از خوانين دوران شاه عباس دوم صفوي بوده است. بناي اين مدرسه در سال 1057هـ.ق. به پايان رسيد و بعد از آن يكي از مدارس بزرگ و پرجمعيت مشهد بود. صحن آن مستطيل و در چهار ضلع آن، دو طبقه امارت به سبك مدرسة ميرزاجعفر و در ضلع شمالي و جنوبي آن دو ايوان مرتفع واقع است. تا چندي پيش، مهمترين حوزة درس ادبيات مشهد در اين مدرسه تشكيل مييافت و مدرس آن شيخ محمّدتقي اديب نيشابوري بوده كه روزها در يكي از اتاقهاي مدرسه جهت تدريس حاضر ميشده است. اين مدرسه اكنون جزء دانشگاه علوم اسلامي رضوي است.
مدرسه پايينپا: از مدارس معروف مشهد ميباشد. اين مدرسه در قسمت جنوب شرقي حرم مطهر در كنار چند تيمچه كه شامل تعدادي مغازه بوده، قرار داشته و چون اين بخش به پايينپا (پايين پاي حضرت رضا«ع») معروف بوده و مدرسه نيز در اين محل قرار داشته بدين نام شهرت يافته است. سازندة مدرسه شخصي به نام سعدالدين از اعيان و رجال دورة صفويه در عهد شاه سليمان بوده، اين مدرسه ابتدا به مدرسه سعديه مشهور بوده ولي بعدها در افواه به مدرسة پايينپا معروف شد. تاريخ بناي آن سال 1087هـ.ق ميباشد. در جريان احداث طرح موسوم به فلكه در بين سالهاي 1314ـ1310 مدرسه و تمام موقوفات آن دچار تخريب و ويراني گرديد و محل مدرسه به صورت كتابخانه و موزة آستان قدس و قسمتي از صحن امام درآمده است.
مدرسه سليمانخان (سليمانيه): اين مدرسه در كوچه حمام شاه و مقابل مسجد شاه (72تن) واقع و به دستور اعتضادالدوله قاجار در عصر آقامحمّدخان قاجار ساخته شده است. بناي اين مدرسه در سال 1151هـ.ق به اتمام رسيده است. عمارت مدرسه، ساختمان يك طبقه با هجده اتاق در چهار ضلع صحن مربع آن ميباشد. در سال 1283هـ.ق توسط يكي از امراي قاجار تعمير و مرمت شده است.
مدرسه فاضلخان: اين مدرسه در سال 1075هـ.ق بنا شده و در مقابل درمانگاه آستان قدس، نرسيده به بانك بازرگاني قرار داشته است كه موقع احداث فلكه اطراف حرم مطهر در زمان رضاخان تخريب گرديد. اين مدرسه، كتابخانة معتبري داشته كه پس از خرابي، كتابهاي آن را به كتابخانة آستان قدس رضوي منتقل كردهاند.
مدرسه خواجه رضوان: اين مدرسه در محلة عيدگاه يكي از محلات قديميشهر مشهد قرار داشته و در زمان سلطنت شاه سليمان صفوي (1106ـ1077هـ.ق) توسط خواجه رضوان يكي از اعيان و بزرگان دوره صفويه، احداث گرديده است. تاريخ احداث مدرسه بنا بر وقفنامه سال 1096هـ.ق ميباشد. مساحت مدرسه حدود 250مترمربع و در چهار طرف صحن حياط اتاق ساخته شده است. تعداد حجرههاي مدرسه هفت عدد ميباشد. بر اساس وقفنامه در آن زمان طلاّب مدرسه 5نفر بودند كه پنج حجره جهت سكونت آنها اختصاص يافته بود.
مدرسه حاجي آقاجان: اين مدرسه حدود سال 1250هـ.ق در كنار قبرستان قديمي قتلگاه، توسط فردي به نام حاج آقاجان از معماران آستان قدس احداث شده است. صاحب منتخبالتواريخ در اين باره مينويسد: «مدرسة حاج آقاجان واقع در قبرستان قتلگاه گويا در حدود 1250هـ.ق ساخته شده چند حجره و موقوفة مختصري دارد.» اين مدرسه در هنگام احداث فلكه حضرت در سال 1310هـ.ق تخريب شده است.
مدرسه مستشاريه (سيّد ميرزا، ملاّ تاج): اين مدرسه در مجموعه اماكن حرم مطهر و در شمال غربي صحن كهنه (عتيق) متصل به مدرسة ميرزاجعفر پشت ايوان عباسي قرار داشته، تاريخ احداث بناي آن معلوم نيست. اما اينگونه كه از منابع استفاد ميگردد، در زمرة چهار مدرسهاي است كه در زمان شاهرخميرزا پسر اميرتيمور (850ـ807 هـ.ق) احداث شده است. در زمان سلطنت شاهرخ يكي از اعيان وقت به نام سيدميرزا در قسمت شمال بيوتات متبركه ـ بخشي از صحن عتيق ـ مدرسة وسيعي احداث كرد كه به نام سازندهاش سالها به مدرسة سيدميرزا مشهور بود. شاه عباس كبير در سفرش به مشهد (1021هـ.ق) دستور توسعة صحن كهنه را صادر كرد بنابراين در جريان توسعه صحن عتيق (كهنه) بخشي از مدرسة سيدميرزا تخريب گرديد و بقيه مدرسه به نام ملاتاج معروف شد. وجه تسميه مدرسه به نام ملاّ تاج روشن نيست فقط احتمال دارد شخصي به نام ملاّ تاج مدرسه را تعمير و مرمت كرده باشد. در سال1290هـ.ق ميرزا محمّدرضا سبزواري معروف به مستشارالملك پيشكار مالي خراسان كه به مؤمنالسلطنه نيز ملقب بود، اقدام به تعمير اساسي مدرسه مذكور نمود لذا از آن پس به مدرسة مستشاريه معروف گرديد. به تدريج مدرسه، به ويژه پس از كشتار مسجد گوهرشاد در سال 1115هـ.ق متروك گشته و بخشي از حجرههايش ضميمه دكانهاي آستان قدس واقع در بازار سنگتراشها شد و بقيه آن ضميمة كارخانه كاشيپزي و كاشي معرّقسازي آستان قدس گرديد. در نهايت كارخانة كاشيپزي و بازار سنگتراشها در سال 1354هـ.ش در طرح توسعة فلكه حرم مطهر تخريب شده و از بين رفتند.
مدرسه باغ رضوان: اين مدرسه در سال 1340هـ.ش توسط آيتا.... ميرزاحسن فقيه سبزواري در محلي به نام باغ رضوان احداث گرديد. طلاّب علوم ديني صرفاً از حجرههاي طبقه دوم آن استفاده ميكردند. اين مدرسه در طرح توسعة فلكه حضرت در سال 1354 تخريب گرديد. باغ رضوان محل قبرستان معروف شهر به نام قتلگاه است. در خصوص قتلگاه اقوال مختلفي نقل شده، اوّلا در حملة ازبكان (عبدالمؤمنخان و عبدا...خان 977هـ.ق) به مشهد، جمع كثيري از مردم مشهد در اين محل مقتول و دفن شدند، لذا به قبرستان قتلگاه معروف شد. بيهقي نام قتلگاه را مربوط به چند قرن قبل از حملة ازبكها آورده است. عطاردي در تاريخ آستان قدس رضوي مينويسد: در قديم اين قبرستان را غسلگاه ناميدهاند، و معتقد بودند امام رضا«ع» را در اين مكان غسل دادهاند و پس از محاورات روزمره مردم مشهد به قتلگاه تبديل شده است.
مدرسه علينقي ميرزا: اين مدرسة در دوران قاجار توسط علينقي ميرزا، هشتمين پسر فتحعليشاه ملقب به ركنالدوله، كه در آن زمان استاندار و نايبالتوليه آستان قدس رضوي بود، در حدود سالهاي 1239هـ.ق، احداث شده است. حياط مستطيل شكل مدرسه وسط و دور تا دور آن حجرهها در دو طبقه ساخته شدهاند. اين مدرسه پس از توسعه حرم مطهر در مركز اماكن متبركه قرار گرفت كه از شرق به صحن آزادي، از غرب به كشيكخانه خدّام و كتابخانه قديمي، از شمال به دارالسّعاده و از جنوب به محوطة پايينپا منتهي شد. مدرسه علينقي ميرزا در سالهاي 1344ـ1342هـ.ش پس از نوسازي و تغييرات داخلي، به صورت رواق بزرگي به نام رواق دارالذكر درآمد.