وجه تسمیه شهر مشهد

نخستين کسی که نام مشهد را در کتاب خود آورده، جغرافی‌دان سده‌ی چهارم، يعنی اصطخری است که در کتاب المسالک و الممالک خود، به‌صراحت، از حرم امام با عنوان مشهد نام برده و اشاره کرده است که مشهد علی بن موسی الرضا رضوان الله عليهما.. آن جا است؛ يعنی در چهار فرسنگی توس. پس از او، ابن حوقل است که در کتاب صورةالارض، چنين ياد می‌کند که مقبره‌ی علی بن موسی الرضا(ع) در خارج شهر نوغان، در دهکده‌ای به نام سناباد، در مشهدی نيکو بنياد شده است. در پی اين دو، پژوهندگان ديگری نيز اين نام را بر مرقد امام نهاده و از آن با همين عنوان ياد کرده‌اند.

در قرن پنجم، نيز اين ابوالفضل بيهقی است که از اين جا به عنوان مشهد علی بن موسی الرضا(ع) نام می‌برد. در سده‌های پسين، استفاده از اين اسم گسترش فزون‌تری می‌يابد و نام مشهد، چه با پسوند امام رضا(ع) يا مقدس يا رضوی و چه بدون آن، رواج می‌گيرد. پس از آن، اندک ‌اندک نام سناباد در پرتو نام مشهد فراموش می‌شود و به جای سناباد توس، نام مشهد توس بر قلم‌ها جاری می‌گردد. ترديدی نيست که پيدايش مشهد، و برآمدن آن از روستايی کوچک اما آباد، به نام سناباد، و باليدن آن تا جايی که شهر تاريخی توس را به نسيان کشانيد و کسان بسياری را به اين کانون جديد کوچانيد، همه در پرتو وجود بابرکت امام رضا عليه السلام بوده است. اينک سخن در اين است که چرا اين خطه را مشهد نام داده‌اند و اين اسم پرآوازه که از دوازده قرن پيش بدين سو، شهرتی روزافزون يافته، به حدی که اينک حتی بدون هيچ افزوده‌ای بر شهری که گرد مزار و بارگاه امام رضا (ع) واقع شده، اطلاق می‌شود، به چه معنی است؟

همان گونه که پيشتر گفتيم، بيشتر نويسندگان و پژوهندگان تاريخ مشهد، به‌ويژه مشهدپژوهان معاصر، گفته‌اند که چون پيکر مطهر امام رضا عليه السلام در اين شهر مدفون است؛ بنابراين، اين‌جا «محل شهادت امام رضا(ع)» و «مشهد» است و با همين اشاره‌ی کوتاه از کنار آن گذشته‌اند، اما بايد ديد که از روزگار اصطخری بدين سو که اين نام به ميان آمده، آيا همين معنی مراد بوده است؟ يک بار ديگر تعريف اصطخری را مرور کنيم:

مشهد علی بن موسی الرضا رضوان الله عليهما.. آن جا است؛ يعنی در چهارفرسنگی توس.

و تعريف ابن حوقل را بخوانيم که گفته است:

مقبره‌ی علی بن موسی الرضا(ع) در خارج شهرنوغان، در دهکده‌ای به نام سناباد، در مشهدی نيکو بنياد شده است.

اگر بدون پيش‌داوری به اين دو متن بنگريم، خواهيم ديد که در هيچ کدام، نشانه‌ای مبنی بر اين که مشهد به عنوان محل شهادت به کار رفته باشد، به چشم نمی‌خورد. وقتی اصطخری می‌گويد: مشهد علی بن موسی الرضا آن جا است، اشاره به بنايی می‌کند و جايی که متعلق و وابسته به امام رضا (ع) است و زمانی که ابن حوقل می‌گويد مقبره‌ی امام ... در مشهدی نيکو بنا شده، منظورش اين است که محل دفن امام و حرم آن حضرت، ساختمان و بنای زيبايی دارد.

پس از آن نيز همين معنا مراد بوده است؛ چه آن هنگام که مشهد را به توس افزوده‌اند، و اشاره به بنايی در نزديکی شهر توس کرده‌اند، و چه زمانی که آن را با صفاتی همانند رضوی و مقدس آورده‌ند.

برای روشن شدن مطلب، و با اين هدف که ميزان درستی و نادرستی برداشت‌های امروزين آشکار شود، لازم است به کاربرد اين واژه در زبان اصلی آن، يعنی عربی، نگاهی بيندازيم و دريابيم که کاربران قديم و جديد آن، از واژه‌ی مشهد در چه فضايی بهره می‌گرفته و می‌گيرند.

اين جمله‌ی تکراری را يک بار ديگر هم بازمی‌گوييم که وقتی می‌گوييم برداشت‌های امروزين، از اين رو است که بيشتر و شايد همه‌ی تاريخ‌نويسان معاصر، و به‌ويژه مشهدپژوهانی که در اين زمينه اثری از خود به جا گذاشته‌اند، در آغاز نگارش خود، با اشاره به وجه تسميه‌ی مشهد، تنها چيزی را که به عنوان برابرنهاده‌ی آن آورده‌اند: محل شهادت امام رضا(ع) است. اما روشن نيست که اين معادل و معنی برای نام شهر مشهد، از نوشته‌های همين کسان به ذهن و زبان مردم نيز راه يافته، يا از برداشت‌ها و افکار مردم به نگارش‌های محققان کشيده شده است؟

به هر حال، با توجه به شهادت امام رضا(ع) و به خاک‌سپاری آن حضرت در اين خطه، و چون از همان تاريخ بوده است که باغ حميد بن قحطبه به عنوان مزار و بارگاه امام، همه‌ی آوازه‌ی توس و سناباد و نوغان و تابران و چه و چه را فرو نشانده و خود يک‌تنه به ابرشهری بدل شده که قبله‌ی آمال و آرزوها گشته است، به نظر می‌رسد که اين برداشت در حد عادی چندان دور از ذهن نباشد و ناميده شدن اين شهر به مشهد به عنوان محل شهادت آن امام غريب، چندان غريب ننمايد؛ زيرا مشهد از ريشه‌ی فعل شهـِد است، چنان‌که شهادت از همين ريشه برمی‌خيزد؛ بنابراين در ابتدای امر، به خصوص برای کسانی که تنها آشنايی اندکی با زبان عربی و معانی و ساختار آن دارند، ترديدی پديد نمی‌آيد که مشهد با شهادت هم خانواده و در نتيجه، هم‌معنی است.

برگرفته از سایت