كاكوييان شاخه‌اي از خاندان اسپهبدان باوندي كيوسيه بودند كه با بوييان (آل بويه) نيز از طريق سيده خاتون همسر فخرالدوله ديلمي خويشاوندي داشتند. آنها همزمان با زوال حاكميت بوييان و بسط قدرت غزنويان موفق به تشكيل حاكميت‌هايي در همدان، اصفهان و يزد شدند كه حدود 138 سال ادامه يافت.

نياي كاكوييان رستم بن مرزبان (صاحب مرزبان نامه) و ملقب به دشمن زيار، برادر سيده خاتون و دايي مجدالدوله ديلمي بود. از آنجا كه ديالمه، دايي را كاكو مي‌نامند، سلسله مزبور به كاكوييان شهرت يافت. نخستين و مشهورترين فرد اين سلسله محمد علاءالدوله اول، پسر رستم بن مرزبان بود. از آنجا كه وي پسردايي سيده خاتون بود او را ابن كاكويه نيز مي‌ناميدند. او در سال 398 ه.ق از سوي سيده خاتون به حكومت اصفهان رسيد. اما در سال 409 ه.ق با ضعف بوييان بر آن شد تا شخصاً به تأسيس سلسله‌اي مستقل مبادرت كند. اندكي بعد قدرت خود را تا همدان گسترش داد. بعد از علاءالدوله به ترتيب فرامرز اول، اميرعلي (علاءالدوله دوم)، گرشاسب (علاءالدوله سوم)، و فرامرز سوم (علاءالدوله چهارم)، تا سال 536 ه.ق به حكومت پرداختند و يزد را نيز به متصرفات خود اضافه كردند. پس از كشته شدن آخرين امير اين خاندان، در جنگي به حمايت از سلجوقيان، سلطان سنجر، حكومت يزد را به دو دختر فرامرز دوم داد. زيرا وي فرزند پسر نداشت. همچنين وي يكي از امرا به نام سام‌ بن وردان را بعنوان اتابك ايشان تعيين كرد. با پايان يافتن حكومت كاكوييان، حكومت اتابكان يزد، به واسطه دختران فرامرز دوم آغاز شد. كاكوييان، حامي علم و فرهنگ بودند و همواره به تشويق دانشمندان و شعرا و احداث بناهاي عام‌المنفعه مي‌پرداختند.

منبع: جزوه درسی سلجوقیان. از دکتر میترامهرآبادی